:: Komiteti i Pajtimit Mbarekombetar ::

NJ� D�SHMI E KULTUR�S S� RILINDJES EVROPIANE N� SHQIP�RIN� E PERIUDH�S PARA-OSMANE

�Nga anonimati, Sk�nderbeu u identifikua me princin dragua, q� guxon t� matet dhe fiton n� �do rast me ku�edr�n; nd�rsa te Lek� Dukagjini u pa princi engj�ll, q� u shfaq me guxim dhe urt�si p�r t� ruajtur n� vazhdim�si shqiptarizm�n�

( J.G.von Hahn) "Po kush ka qen� ky (Lek�) Dukagjini? Ai ka qen� sundimtari i k�tij vendi dhe n� t� nj�jt�n koh� ligjb�r�si i tij, mbasi ai ka hartuar Kanunin e Dukagjinit, dometh�n� dispozitat, n� baz� t� t� cilave jetojn� deri n� dit�t e sotme, jo vet�m dukagjinasit, por edhe t� gjith� mal�sor�t q� banojn� n� veri t� Drinit..., t� cil�t k�t� em�r ia atribuojn� heroit t� tyre komb�tar"

(Edith Durham) �Lek� Dukagjini duhet t� ket� pasur nj� personalitet imponues q� ka ndikuar kaq shum� te njer�zit, aq sa shprehja "K�shtu ka th�n� Leka", ka m� tep�r forc� detyruese se sa t� Dhjet� Porosit� e Bibl�s, m�simet e Islamit e t� Krishterimit.
Ligji i Sheriatit dhe i Kish�s, t� gjitha duhet t'i n�nshtroheshin Kanunit t� Lek�s� Fama e tij midis fiseve q� ende ruajn� emrin e tij, ia ka kaluar edhe fam�s s� Sk�nderbeut."

Leka bashk�koh�s i Sk�nderbeut
Lek� Dukagjini �sht� nj� figur� historike mjaft komplekse. Madje �sht� nj� figur� edhe e legjendarizuar, n�se e pranojm� k�t� term, ashtu si� e kemi pranuar p�r Heroin ton� Komb�tar, Gjergj Kastrioti (Sk�nderbeu).
Lek� Dukagjini (1410-1481) ishte bashk�koh�s i Gjergj Kastriotit (1405-1468).
Historia i njeh t� dy si princ�r trash�gimtar�, q� u lart�suan kur mor�n n� sundim dy principatat q� mbanin mbiemrat e tyre: Leka - t� Dukagjin�ve, pas vdekjes s� t� atit, Pal Dukagjini (1446) dhe Gjergji - t� Kastriot�ve m� 1443, tet� vjet pas vdekjes s� t� atit, Gjon Kastriotit. Principata e Dukagjin�ve kishte si kryeqend�r qytetin e Lezh�s, p�rfshinte Zadrim�n, zonat n� veri dhe n� verilindje t� Shkodr�s dhe shtrihej deri thell� trojeve t� Serbis� s� sotme me kryeqend�r t� dyt� qytetin e Ulpian�s af�r Prizrenit; nd�rsa Principata e Kastriot�ve me kryeqend�r Kruj�n, p�rfshinte Matin dhe krahin�n e Dibr�s, duke u shtrir� nga k�shtjella e Rodonit n� bregdetin e Adriatikut.
Deri n� koh�n kur vihen n� krye t� principatave t� tyre, Lek� Dukagjini kishte marr� nj� kultur� t� gjithanshme me frym� humaniste t� Rilindjes Evropiane, n� qytete t� tilla si Venecia, Raguza apo Shkodra; nd�rkoh� q� Sk�nderbeu kishte b�r� nj� karrier� t� shpejt� dhe t� shk�lqyer prej ushtaraku n� oborrin e sulltan Muratit II.
N� udh�heqje t� Bes�lidhjes Shqiptare (themeluar n� Lezh� m� 1444) Sk�nderbeu e ndien p�rher� pran� vet�s Lek�n (fillimisht t� atin e tij Pal Dukagjinin), sepse t� dy luftuan krah p�r krah (apo edhe iu kund�rvun� nj�ri-tjetrit) deri sa vdiq (1468), nd�rsa Lek� Dukagjini e pasoi vepr�n e tij, duke u prir� shqiptar�ve n� faz�n m� t� v�shtir� t� rezistenc�s s� tyre antiosmane, deri n� fund t� jet�s s� vet (1481).

Princi i p�rfolur
Me t� drejt� kronist� e historian�, duke filluar nga Tivarasi\Biemi, Fr�ngu, Barleti e Muzaka, bashk�koh�s t� tyre, e deri te Gegaj e Noli t� shek.XX, kan� ndri�uar b�mat e Gjergj Kastriotit dhe n�p�r to kan� p�rmendur edhe Lek� Dukagjinin, ashtu sikund�r disa princ�r t� tjer� t� koh�s. Por nuk do t� mund t� thuhet se, po me t� drejt�, ata, historian� e kronist�, e kan� p�rfolur vend e pa vend Lek� Dukagjinin, vet�m e vet�m se ishin t� magjepsur prej heroit t� vepr�s s� tyre, Sk�nderbeu. M� me barazpesh� se historian�t kan� vepruar "legjendarizuesit" anonim� t� figurave t� tilla. Nga anonimati, Sk�nderbeu u identifikua me princin dragua, q� guxon t� matet dhe fiton n� �do rast me ku�edr�n; nd�rsa te Lek� Dukagjini u pa princi engj�ll, q� u shfaq me guxim dhe urt�si p�r t� ruajtur n� vazhdim�si shqiptarizm�n.
Historian�t e kan� p�rfolur q� n� krye Lek� Dukagjinin, sepse k�rkuan te ai nj� p�rsonazh antagonist t� Sk�ndebeut p�r ta intriguar jet�shkrimin e heroit t� vet�m shqiptar, q� njohu Evropa n� p�rballjen e suksesshme shqiptaro-turke, por edhe sepse nuk donin t� faj�sonin Evrop�n per�ndimore, q� nuk arriti t� krijonte nj� koalicion antiosman n� Ballkan. Ata nuk guxuan t� gjykonin, ve�an�risht, Republik�n e Venedikut, q� jo vet�m nuk u q�ndroi aleate shqiptar�ve kur mbanin mbi supet e tyre nj� perandori t� t�r� t� eg�rsuar kund�r Evrop�s, por e shryt�zoi rezistenc�n e tyre p�r interesat e veta komercialiste, duke i p�r�ar� princ�rit shqiptar� me intriga, duke i kund�rv�n� ata nj�ri me tjetrin edhe me arm� dhe, kur nuk ia arrinte k�saj, duke i shpallur armiq t� Republik�s dhe t� Krisht�rimit. Lek� Dukagjini ishte princi m� i fuqish�m shqiptar pas Sk�nderbeut dhe m� me autoritet, prandaj u b� pre e intrigave t� politik�s veneciane (dhe t� historian�ve) derisa Sinjoria e ndjeu rrezikun e Port�s s� Lart�, krejt af�r pragut t� sht�pis� s� vet dhe u bashkua realisht me rezistenc�n e shqiptar�ve, duke i shpallur luft� Perandoris� Osmane (1463). Pas k�tij viti venecian�t pushuan s� p�rfoluri Lek� Dukagjnin. Nd�rsa historian�t kan� shkruar p�r disa prej b�mave t� Lek� Dukagjinit p�rkrah Sk�nderbeut, deri n� vdekjen e tij (1468) dhe m� pas n� krye t� trupave shqiptare p�rkrah forcave veneciane, derisa Sinjoria n�nshkroi paqen me Port�n e Lart� (1479). Pas k�saj historian�t heshtin. Goj�dh�na na b�n me dije se Lek� Dukagjini e vazhdoi rezistenc�n n� krye t� trimave t� principat�s s� tij derisa qe gjall�.
Por t� p�rfolurit e Lek� Dukagjinit ka vazhduar edhe pas vdekjes s� tij, ashtu si ka vazhduar edhe rezistenca antiosmane n� principat�n e tij e m� gj�r�. T� p�rfolurit pas vdekjes ka t� b�j� me vepr�n, Kanunin, q� u la trash�gim Lek� Dukagjini shtetasve t� tij, shqiptar�ve. Thelbi i Kanunit t� Lek� Dukagjinit jan� fjal�t e urta t� dala nga goja e tij, q� u ruajt�n (dhe u pasuruan) brez pas brezi p�r gati gjasht� shekuj. Ky fenomen homerik e ka legjendarizuar emrin e Lek� Dukagjinit duke e kthyer at� n� nj� mit t� v�rtet�, aq sa studiuesit e kan� pasur t� v�shtir� ta pranojn� si nj� realitet historik. Prandaj disa syresh kan� vazhduar ta p�rflasin Lek� Dukagjinin, s� bashku me Kanunin e tij, ashtu si �sht� p�rfolur e verbuar Homeri, s� bashku me Iliad�n e Odisen� e tij (Sa p�r ngjashm�ri edhe Lek� Dukagjinit i �sht� sajuar nj� v�lla i verb�r). Por, duke analizuar faktet e dokumentuara biografike p�r Lek� Dukagjinin, mund t� hidhet drit� p�r koh�n dhe rrethanat kur u ngjiz�n fjal�t e urta t� Kanunit t� tij.

Kur ngjizej Kanuni
N� fund t� viteve �50 t� shek.XV Principata e Dukagjin�ve nuk ka m� asnj� nga qendrat e veta t� zhvilluara: Lezha u �sht� dor�zuar venedikasve (1393), Ulpiana, kryeqytei i principat�s, �sht� shkat�rruar me themele nga turqit m� par� se t� binte n� dor�n e tyre Prizreni (1458), nj� qend�r tjet�r e zhvilluar e Principat�s s� Dukagjin�ve. N� k�to kushte, Lek� Dukagjini ka pushtuar k�shtjell�n e Shatit n� Zadrim� p�r ta pasur si rezidenc� princ�rore, por u sulmua nga Sk�nderbeu, i cili ua ktheu menj�her� venedikasve. Pa nj� rezidenc� princ�rore dhe, p�r nj� far� kohe, n� mes t� tri zjarreve (turqit, venedikasit dhe Sk�nderbeu), Lek� Dukagjini gjeti strehim n� thell�si t� maleve t� principat�s s� tij, ku nd�rtoi saraje e k�shtjella s� bashku me banor�t e lir� t� atyre an�ve, t� cil�t kryezotin e tyre t� der�s s� Dukagjin�ve me gruan e tij, Teodor�n e Muzakajve t� Beratit dhe t� gjith� oborrtar�t q� i shkonin pas, i rrethuan me mikpritje e respekt. Me mal�sor�t e Principat�s s� Dukagjin�ve, t� njohur p�r trim�rit� e tyre (M.Barleti:98), Leka, jo vet�m ringriti qytez�-k�shtjellat e veta, por siguroi n� m�nyr� t� pand�rprer� nj� ushtri t� mjaftueshme q� luajti rol t� r�nd�sishim n� kuadrin e trupave t� Lidhjes s� Lezh�s n�n komand�n e Sk�nderbut dhe m� pas. N� k�mbin t� k�saj gatishm�rie, Lek� Dukagjini u siguroi mal�sor�ve t� principat�s s� tij dhe t� gjith� atyre q� u bashkuan me t� p�r t� gjetur mbrojtje, ve�an�risht, pas vdekjes s� Sk�nderbeut, lirin� brenda organizimit t� tyre fisnor, t� cil�n n� kushtet e krijuara e institucionalizoi me rioarganizimin e pleq�sive mbi baz� fshati e krahine. Gjat� k�saj periudhe (1458-1481), kur ai udh�hiqte t� gjitha kuvendet dhe pleq�sit� e mal�sor�ve, u ngjiz Kanuni, q� u trash�gua brez pas brezi, si praktik� gjykimi dhe p�rmes fjal�ve t� urta t� formuluara apo t� rith�na prej tij rast pas rasti, si sentenca juridike. Ai Kanun mbeti i pashkruar, por veproi nd�r shekuj si �Commom law� anglez, deri sa u mblodh dhe u kodifikua prej Shtjef�n Gje�ovit, n� kap�rcyell t� shekujve XIX-XX.

Hero Komb�tar apo...
N� koh�n kur Gje�ovi punonte mbi materialet e mbledhura kanunore, Kanuni, s� bashku me autorin q� e kishte dh�n� at�, ishin t� shenjt�ruar prej t� gjith� shqiptar�ve, pavar�sisht nga besimi fetar i tyre. N� popull nuk mbeti i p�rfolur emri i Lek� Dukagjinit, p�rkundrazi, ai u heroizua. Fakti q� nj� sundimtar ishte kthyer n� nj� hero t� v�rtet�, popullor e komb�tar, mund t� shpjegohet sipas nj� teorie q� thot� se masat popullore (mal�sor�t), duke i pranuar sundimtar�t dhe kalor�sit si heronj t� tyre, ata vet� �identifikoheshin me vlerat e prij�sit dhe t� fisnik�ris� ose, t� pakt�n, sepse atyre u duhej ta strukturonin bot�n e tyre n�p�r mjet modelesh q� u jepte grupi sundues� (P.Burke:169).
Kanuni i Lek� Dukagjinit �sht� nj� vep�r unikale me frym� humaniste e periudh�s s� Rilindjes Evropiane n� gjuh�n shqipe, e cila, megjith�se u p�rfol dhe vazhdon t� p�rflitet edhe sot e k�saj dite, �sht� vler�suar nga studiues serioz�, vendas dhe t� huaj, si nj� �vep�r monumentale� (A.Buda\Gje�ovi-Kryeziu:22), �kontribut n� thesarin e kultur�s bot�rore� (C. Von Schwerin\Hylli i Drit�s 1939:502) dhe autori i saj, Lek� Dukagjini, �sht� cil�suar �nj� personalitet imponues� (E.Durham:116) e �Hero Komb�tar� (J.Hahn:114) i popullit t� vet. Shum� shkrimtar� dhe artist� i kan� kushtuar vepra, n� mes t� t� cil�ve Drit�ro Agolli (�Mundja e Lek� Dukagjinit�, poezi, 1969), Henrik Lacaj (�Dy princa p�r nj� vash�, dram� historike v�n� n� sken� me regjin� e vet� autorit dhe interprtuar nga grupi teatror i kinoteatrit �Rozafat� t� Shkodr�s m� 1937, ku rolin e Lek� Dukagjinit e luante aktori Loro Kova�i), arb�reshi Anton Santori (�Alessio Ducagini�, melodram�, shkruar midis viteve 1855-1860 dhe botuar m� 1983), piktori Naxhi Bakalli (�Kuvendi i Dukagjinit�, tablo murale 4x3.2m n� Muzeun Historik t� Burrelit, 1986), piktori kosovar Engj�ll Berisha (�Rr�nj�t e Dukagjinit�, vizatime 1950-1956), piktori Simon Rrota (�Lek� Dukagjini�, portret, koleksion privat n� Shkod�r), skulptori Sotir Kosta (�Lek� Dukagjini�, portret n� bronz-GKA Tiran� dhe Muzeu Komb�tar i Sk�nderbeut n� Kruj�, 1982) etj.

Humanisti i harruar
Si apokrif i Lek� Dukagjinit ka mbetur portreti i Simon Rrot�s (1887-1961), i cili e paraqet autorin e Kanunit n� pamje ballore, me nj� v�shtrim t� mpreht� ku bashkohet zgjuarsia dhe urt�sia, veshur m� nj� jelek t� kostumit tradicional t� mal�sor�ve t� veriut, me shpat� n� brez dhe me nj� dor�shkrim t� Kanunit n� dor�n e majt�, q� t� sugjeron intelektualin humanist t� shek.XV. Kur b�het fjal� p�r fisnikun fiorentinas me �nj� personalitet t� jasht�zakonsh�m�, Lorenzo de� Medici, me t� cilin ne kemi dashur ta p�rafrojm� Lek� Dukagjinin q� n� fillim t� k�tij jet�shkrimi, shkruhet se �ishte nj� politikan gjenial, i cili mund t� dallonte pushtetin e nj�mend�t nga shfaqjet e jashtme t� tij. Frontespisi i librit t� tij e tregon n� rrug�t e Firences, t� veshur si nj� qytetar i thjesht�, t� rrethuar prej vajzash q� k�ndojn� baladat e tij... N� t� v�rtet�, Lorenzo-ja ishte nj� poet i mir� dhe p�rkrah�si m� bujar i poet�ve t� tjer� si dhe i shkenc�tar�ve e filozof�ve� (K.Clark:106). K�shtu mund ta p�rfytyrojm� deri n� nj� far� shkalle edhe Lek� Dukagjinin, poezit� e t� cilit do t� ishin sentencat e Kanunit. N�se ky krahasim nuk do t� shkonte, si �do krahasim tjet�r, s� paku, Principata e Dukagjin�ve mund t� p�rqasej me oborret m� t� vogla t� Italis� veriore n� �erekun e fundit t� shek.XV, t� cil�ve �Rilindja u detyrohet thuajse po aq sa Firences� (K.Clark:107). Dhe Leka mund t� p�rafrohej, ndoshta, me Duk�n e Urbinos, Frederigo Montefeltro, i cili �nuk ishte vet�m nj� burr� jasht�zakonisht i kulturuar dhe i men�ur, por edhe strategu i madh i koh�s s� vet, q� diti t� mbronte zot�rimet e tij prej katil�ve q� e rrethonin. Ishte koleksionist i pasionuar librash dhe portretet e tij t� �muara e tregojn� duke lexuar nj� nga dor�shkrimet e tij. Esht� i veshur me parzmore dhe t�r� pajimet luftarake... Pallatin e tij nis�n ta nd�rtonin si k�shtjell� mbi nj� shk�mb thuajse t� pakaluesh�m dhe vet�m m� pas, kur fituan siguri, lejuan t�i jepnin atij pamjen e but� dhe t� st�rholluar, q� e b�n� nj� nga monumentet m� t� bukura arkitektonike t� bot�s� (K.Clark:107 ).
Ne sot nuk jemi n� gjendje as t� restaurojm� nj� k�shtjell� a pallat princ�ror t� Lek� Dukagjinit, aq m� pak, t� mund ta vler�sojm� at� q� nuk ekziston me superlativa: �m� i bukuri n� bot�, n� mesdhe apo rajon�, sepse n� at� koh� �k�shtjella e qytete t� lul�zuara (shqiptare)� me pallate e monumente� u zhdukn� nga faqja e dheut � mbetn� si hieje t� bukuris� dhe shk�lqimit t� vjet�r� (F.S.Noli:591-592). Por Kanuni i Lek� Dukagjinit �sht� v�rtet� monumenti m� i r�nd�sish�m i kultur�s shqiptare gjat� periudh�s s� Rilindjes Evropiane, q� ka gjalluar prej gjasht� shekujsh dhe ka luajtur nj� rol t� jasht�zakonsh�m n� jet�n e popullit, n� gjuh�n e t� cilit �sht� krijuar.