The kanun and the Medieval cities SHKODRA CITY STATUTES

Dr. Eno Koço
Përfaqësues i Komitetit të Pajtimit Mbarëkombëtar në Angli
Representative of Committee of Nationwide Reconciliation in England
THE INTELLECTUAL OF THE NATION
ÇESK ZADEJA

(Botim i Komitetit të Pajtimit Mbarëkombëtar)
(suplement i revistës \"Ligji dhe Jeta\")

"...STATUTET E SHUMË TË PËRSHPIRTSHMIT QYTET I SHKODRËS..."

"Një monument i vërtetë i Shqipërisë mesjetare, teksti më i vjetër ligjor, produkt në territorin e Shqipërisë"

Hyrje

Zbulimi i Statuteve të Shkodrës dhe botimi i tyre në gjuhën italiane dhe në gjuhën shqipe (2002), është pa dyshim një ngjarje me rëndësi të madhe për historinë e popullit shqiptar në përgjithësi dhe për historinë e shtetit të së drejtës shqiptare në veçanti.
Me këtë dokument historiko-juridik, së bashku me Statutet e Durrësit, Tivarit, Drishtit e të Budvës, krijohet mundësia të merren njohuri më të plota për organizimin e zhvillimin e qyteteve-shtete mesjetare, siç ishte Shkodra etj.
Botimi i Statuteve të Shkodrës, siç thonë në parathënie Lucia Nadin e historiani Oliver Schmitt, janë \"një monument i vërtetë i Shqipërisë mesjetare, teksti më i vjetër ligjor, podukt në territorin e Shqipërisë\".
Sipas Gerhard Ortalit, statutet janë \"dokument me rëndësi themelore nga shumë pikëpamje\".
Deri tani shkencat historike e juridike shqiptare dhe shumë studiues të huaj janë përqëndruar kryesisht në studimin e së drejtës zakonore të shqiptarëve, posaçërisht në Kanunin e Lekë Dukagjinit, që i referohet nga gojëdhëna popullore mesjetës (shek.XV). Mirëpo, dihet se Kanunet përmbanin norma që rregullonin marrëdhëniet juridike të njerëzve në zonat malore të qeverisjes vendore në Jug, në Veri të Shqipërisë e deri në Kosovë, ndërsa në qytete nuk vepronin. Me zbulimin e Statuteve të Shkodrës të dhjetëvjeçarëve të parë të shek.XIV, plotësohet një boshllëk i madh për vetqeverisjen e qyteteve.
Qëllimi i këtij shkrimi është të japë një përmbledhje të shkurtër të historikut të statuteve dhe veçanërisht të paraqesë normat me karakter penal që ata përmbajnë në kontestin historik.


1.Pak histori
Na njoftimet e dhëna në artikujt hyrës të statuteve del se në vitin 1907, për herë të parë Leone Fontana, në Bibliografinë statutore shënonte ekzistencën e një statuti të Shkodrës: Scutari (Albania), Statuti di Scutari Ms. Museo Civico Correr Venezia.
Studiuesja italiane Lucia Nadin, nisur nga interesa gjuhësore dhe Oliver Jons Schmitt për interesa historike, bënë kërkime intensive derisa hodhën në dorë Statutet, në dorëshkrim në 40 fletë, të shkruara në gjuhën veneto-veneciane. Dorëshkrimi ishte kopjuar nga origjinali prej Marino Dulcik, në arkivat e Këshillit të të Dhjetëve në Arkivin e Shtetit të Venecias. Dorëshkrimi nuk përmban datën e kopjimit, por sipas historianit Oliver Schmitt, ky është dokument unikal, që pasqyron korpusin tërësor të statuteve të qytetit të Shkodrës në dhjetëvjeçarin e parë të shek.XIV.
Statutet janë hartuar sipas modeleve perëndimore të qyteteve shtete të Italisë: Venecia, Milano, Ankona etj. dhe përmbajnë parime evropiane, ndonëse Shkodra në këtë periudhë historike ndodhej nën sundimin e mbretit Stefan Dushanit, Rasha. Në fakt në krerët (nenet) 1, 2, 3, 54, 84, 92, 99 e 224, flitet për mbretin. Ky fakt është me shumë rëndësi që tregon se Statutet janë hartuar para vitit 1346, kur Stefan Dushani mori titullin perandor (car).
Ky fakt vërteton gjithashtu edhe origjinalitetin shqiptar të Statuteve të Shkodrës kundrejt zakonik-ut (Kodit ligjor) të Stefan Dushanit që hyri në fuqi në vitin 1349, dmth. pas statuteve.
Veç asaj, origjinaliteti i Statuteve vërehet edhe në përmbajtjen e tyre, që ndryshon shumë nga zakonik-u i Dushanit, sepse statutet përmbajnë shumë më tepër norma penale se sa zakonik-u, që kërkohej të zbatohej në perandorinë e tij, në Thesali, Maqedoni dhe Shqipëri.
Pas vdekjes së Stefan Dushanit (1355), Shkodra kaloi nën sundimin e Balshajve, të cilët e shtrinë pushtetin e tyre deri në Vlorë e në Berat. Kështu kreu (neni) 271 i statuteve i përket kohës kur ishte në fuqi Gjergj Balsha, i cili më 1396 kërkoi protektoratin e Venecias.
Nga viti 1396-1479 Shkodra bie nën sundimin e Venecias. Kështu shpjegohet që në Arkivin e Venecias ka shumë dokumente për Shkodrën. Me sa duket, pas pushtimit të Shkodrës nga Turqia në vitin 1479, shkodranët e emigruar në Venecia morën me vete këto dokumente, përfshirë edhe statutet e qytetit të tyre.
Meritë e madhe historike u përket studiuesve Lucia Nadin dhe Oliver Schmitt që i gjetën e i botuan Statutet e Shkodrës, duke i bërë një shërbim të madh Shqipërisë e posaçërisht shkencës juridike shqiptare. (Vazhdon tek Suplementi)

2.Përmbajtja e Statuteve
Pa hyrë në analizën e hollësishme të përmbajtjes së Statuteve, sepse kjo do të kërkonte një punim më vete, vlen të vihet në dukje sa vijon:
Në kopertinë është stema e qytetit të Shkodrës. Statutet përmbajnë 268 krerë (nene) origjinale dhe 11 krerrë (nene) shtesë. Të 268 krerët i përkasin dhjetëvjeçarëve të parë të treqindës, kurse 11 krerët (nenet janë shtesa të viteve 1392-1479).
Në krerët e parë flitet për qytetarinë, për apustujt e shenjtorët, pastaj vijnë krerët me radhë për ndërtimin e shtëpive, për punët bujqësore, për punët artizanale, për peshëmajtjet, për zgjedhjet e funksionarëve, për marrëdhëniet midis komunës dhe klerit, për pozitën e gruas që gëzon disa privilegje, ndryshe nga Kanuni i Lekë Dukagjinit, për gjykimet (procedura penale) dhe në pjesën e fundit për normat e së drejtës penale, që përbën objektin e këtij shkrimi.
Gjuha e përdorur në statute, sipas Giovan Batista Pelegrinit është e qartë, veneto-veneciane, por përmban edhe pak shprehje orientale. Statutet janë përkthyer në gjuhën shqipe nga Pëllumb Xhufi. Nga prof. Ismet Elezi


STATUTET E SHKODRËS


Mbi lirinë e të huajve për të ardhur e për tu
vendosur në qytetin tonë.
Kreu 1.

Nëse ndokush do të dëshironte të qëndronte në qytetin tonë,qoftë ky njeri i Mbretit apo i ndonjë fisniku,ai duhet ti shërbejë vetëm Komunës sonë dhe askujt tjetër.Në rast se ndonjëri nga qytetarët tanë ,apo Sllava a Arbëresh,do të përpiqej ta bënte atë pronë të vetën ,do ti paguajë Mbretit 50 hyperperë ndërsa i huaji do të lihet i lirë dhe i qetë.Të gjithë qytetarët e Komunës sonë duhet t'i mbrojnë të ardhurit në cdo mënyrë.


Mbi rastet kur gjykon Mbreti.
Kreu 2.

Duke se për cdo çështje gjyqësore që lind në qytet mes qytetarëve, Sllavëve, Arbëreshëve dhe të huajve të cdo lloji, Mbreti ia beson të drejtën për të gjykuar gjykatësve.Këtu përjashtohen katër çështje,të cilat i gjykon vetë Mbreti dhe që kanë të bëjnë me kurorëthyerjen,me vrasjen e shërbetorit,me atë të shërbyeses dhe me vrasjen e kalit.


Mbi periudhën kur njërzit thirren në gjyq.
Kreu 3.

Me dëshirë të zotit Mbret ,qytetarët tanë që thirren në gjyq me leteër a vulë,nuk janë të detyruar të paraqiten në periudhën nga festa e Shën Stefanit deri në festën e Shën Shirgjit.Paskëtaj duhet të paraqiten.Po ashtu nuk janë te detyruar të paraqiten në gjykatë me fillimin e mbjelljeve e deri në festën e Shën Stefanit të Krishtlindjeve.


Statute të jenë në dy kopje.
Kreu 4.

Me urdhër të Komunës dhe sipas dispozitave të Statutit duhet që të ekzistojnë dy Statute me përmbajtje identike.Njëri te ruhet në thesarin e Komunës ,kurse tjetri në gjykatë,për tu përdorur gjate gjykimit.


Mbi personat që nuk njohin normat statutuore.
Kreu 5.

Nëse një qytetar ose një i huaj kërkon të justifikohet duke thënë se nuk i njeh dispozitat e Statutit,justifikimi të mos merret parasysh dhe personi në fjalë të shlyejë dënimin sipas fajit.
Mbi aktet antistatutuore.
Kreu 6.

Aktet që bien në kundërshtim me Statutin quhen të paqëna dhe të pavlera.


Mbi festën e Shën Stefanit.
Kreu 7.

Me vullnet të Zotit dhe të mbrojtësit tonë Shën Stefan urdhërojmë që për një periudhë gjashtëditore,tre ditë para e tre ditë pas festës se tij ,të huajt që vijnë në qytetin tonë enkas për këtë festë,të mos preken e trazohen.Ai person që do tu bjerë në qafë në territorin apo zotërimet tona ,dënohet me 50 hyperperë.


Mbi ndërtimin e shtëpisë.
Kreu 8.

Nëse dikush ka ndërmend të ndërtojë një shtëpi më gurë apo me dru në një truall ku nuk ka pasur ndërtese me parë,së pari duhet të thërrase gjykatësit dhe duhet të rrëthoje vendin me mur ose me gardh.Përtej rrethimit mbete një hapsirë dy hapash .Nëse nuk i fillon punimet detyrohet ti paguajë Komunës 20 hyperperë duke humbur edhe truallin.Këto gjëra duhet të kryhen me akte të noterit.


Mbi shtëpitë e rindërtuara.
Kreu 9.

Personi që fillon të punojë e të rindërtojë shtëpinë e trashëguar nga prindërit ose të dhënë në pajë,qoftë kjo prej druri apo prej guri,mund ti vazhdojë punimet deri në fund,ne rast se brëda tre ditëve nga fillimi i punimeve nuk paraqitet ndonjë ankesë.


Si zgjidhen kontradiktat në rast meremetimi të një shtëpie.
Kreu 10.

Nëse dikush kërkon të meremetojë një shtëpi më qëllim shitjeje ose këmbimi ,duhet të jetë i paisur me një dokument të noterit ose një garanci te besueshme.Nëse brënda ditës nga filimi i punimeve nuk paraqitet ndonjë ankesë,ai mund të vazhdojë i pashqetësuar punimet.


Mbi hurjet e shtëpive.
Kreu 11.

Lejohet që një banesë të ketë aq hyrje sa persona ka dhe për këtë nuk mund të ketë ankesa.


Ndalohet hapja e portës ballë për ballë me fqinjin.
Kreu 12.

Ndalohet hapja e portës së shtëpisë apo e qilarit si dhe hapja e dritares ballë për ballë me fqinjin,me përjashtim të rasteve kur në momentin e ndërtimit të shtëpisë , i zoti i shtëpisë ka lënë një hapsirë të mjaftueshme për ndërtimim e shkallëve në një moment të dytë.Një gjë e tillë duhet të ndëshkohet me dokument të noterit.Atyre që veprojnë në kundërshtim me këtë disposzitë,u ndalohet të bëjnë shkallë dhe u pritet një gjobë prej 8 hyperperësh,që ndahen mes Kontit dhe paditësit.


Mbi shkallët.
Kreu 13.

Nuk mund të ndërtohe shkallë aty ku nuk është prashikuar dhe nuk janë hedhur themele që në fillim për një gjë të tillë,me përjashtim të rastit kur në momentin e ndërtimit të shtëpise,i zoti i shtëpisë ka lënë një hapsirë të mjaftueshme për ndërtimin e shkallëve në një moment të dytë.Një gjë e tillë duhet të dëshmohet me dokument të noterit.Atyre që veprojnë në kundërshtim me këtë disposzitë,u ndalohet të bëjnë shkallë dhe u pritet një gjobë prej 8 hyperperesh,që ndahen mes Kontit dhe paditësit.


Mbi themelet.
Kreu 14.

Nëse dikush gjen themele shtëpie ose shkallë brënda territorit e kufinjëve të vet,ato konsiderohen pronë e tij.


Mbi dritaret që dalin mbi fqinjin.
Kreu 15.

Gjithkush mund të hapë dritare mbi shtëpinë e fqinjit për të marrë dritë,por në asnjë mënyrë kjo dritare nuk duhet përdour për të hedhur plehra apo për të shtruar mbulesë dërrase mbi shtëpinë e fqinjit.Kundravajtësi dënohet me 12 hyrperperë gjobë dhe me murosjen e dritares.Dritarja duhet të muroset edhe kur fqinji vendos të ngrejë katin e shtëpisë së vet.


Mbi hedhjen e themeleve.
Kreu 16.

Nëse dikush kapet natën apo ditën duke hedhur themele të paligjshmë shtëpie ose shkallë,dhe nëse kjo provokohet me dëshmi të ligjshme,kundravajtësi gjobitet me 8 hyperperë ,të cilat ndahen përgjysëm mes Kontit dhe paditësit.


Mbi murin dhe gardhin mes dy shtëpive.
Kreu 17.

Nëse dikush kërkon të ngrejë një mur guri ose një gardh me dërrasa midis shtëpisë së tij dhe atij të fqinjit ,shpenzimet duhet të përballohen nga të dy palët.Nëse nuk hidhen themelet,secila palë të bëjë gjysmën e punës së vet.Nëse ekzistojnë themele të vjetra dhe nëse njëra palë është në gjëndjë të provojë me dokumente se themelet i përkasin asaj,ato konsiderohen të tillë dhe pala tjetër duhet të shlyejë pjesën tjetër.Në rast se njëra palë është e varfër dhe nuk mund ta ndërtojë murin ose gardhin në fjalë,atëherë le ta ndërtojë pala tjetër që është në gjëndje,ndërkohë fqinji i detyrohet me gjysmën e shpenzimeve për ndërtimin e murit sa lartësia e shtëpisë së tij.Nëse njëra palë dëshëron ta ngrejë murin më lart se shtëpia e fqinjit,duhet ta bëjë këtë me shpenzimet e veta.Nëse edhe pala tjetër dëshëron lartësimin e murit,gjysmën e shpenzimeve duhet ta heqë ajo.Fqinji i varfër që nuk është në gjëndje të paguajë punimet,nuk duhet të shesë pronat e pasurinë e vet,por duhet t'i jetet një afat brënda të cilit do të ketë mundur të vjelë të ardhura dhe ky afat të caktohet nga gjykatësi.


Mbi muri që zbret nga lart poshtë.
Kreu 18.

Në rast se midis dy shtëpive gjendet një mur që ngjitet nga posht lart ose zbret nga lart poshtë,muri i përket të dy palëve,me përjashtim të rastit kur njëra palë është në gjëndje të provojë se muri i përket tërësisht asaj.Kjo vlen edhe për murin që ndan në mënyrë trasversale dy shtëpi.Muri duhet ti përkasë shtëpisë së sipërme.,përveç rastit kur shtëpia e poshtëme mund të provojë se muri ose një pjesë e tij i përkasin asaj.Të vendoset ashtu siç tregojnë provat.


Mbi murin që rrezikon të shëmbet.
Kreu 19.

Nëse në qytetin tonë do të konstatohet një mur që rrezikon të shëmbet dhe gjëndet se muri i përket atij apo këtij personi,gjykatësit duhet të urdhërojnë pronarin e murit ose të arkitraut që ta riparojë atë dhe nëse nuk mund të riparohet ta rrëzojë përtokë në mënyrë që mos të dëmtojë njeri.Nëse ky rrefuzon ta rrëzojë,atëherë këtë le ta bëjë gjykatësi me shpenzimet e pronarit të murit.Veç kësaj ,ky i fundit duhet të dënohet me 8 hyperperë, që ndahen përgjysëm midis Kontit dhe Komunës.

Mbi bashkëpronësinë në hapsirën midis dy shtëpivë.
Kreu 20.

Në rast se bëhet fjalë për hapsirën poshtë dy shtëpive dhe as njëra e as tjetra palë nuk është në gjëndje të ofrojë ndonjë provë pronësie, secila palë do të vazhdojë të zotërojë ashtu si më parë,qoftë mbi tokë e qoftë nën tokë,pjesën e bodrumit ose të qilarit që ka pasur më parë.


Mbi derdhjet e ujarve.
Kreu 21.

Ndalohet të drejtohen derdhjet e ujrave mbi çatinë e fqinjit,gjë qe do ta dëmtonte atë.Për këtë të verpohet siç ka qënë zakon më parë.Nëse dikush vepron kunder,të paguajë si gjobë 12 grosh të Sklavonisë,prej të cilavë gjysma i shkon Kontit dhe gjysma paditësit.


Mbi truallin buzë shtëpisë.
Kreu 22.

Trualli që ndodhet poshtë dy shtëpive duhet ti takojë shtëpisë së sipërme dhe në rast se shtëpia e poshtme ka shkallë ,kjo shkallë duhet të jetë e zbuluar.Nëse nuk ka shkallë,të lërë zbuluar një copë vend për derdhjen e ujrave,përjashto rastin kur shtëpia e poshtme mund të provojë se trualli është i saj.


Mbi nje nje hapsirë që zbret nga lart poshtë.
Kreu 23.

Hapsira mes dy shtëpive që qëndrojnë njëra sipër tjtrës, duhet të ndahet përgjysmë,përveç rastit kur njëra nga palët provon se ka blerë këtë hapsirë.Nëse dëshëron të ndërtojë në këtë hapsirë hajat apo ballkon,mund ta bëjë këtë,por ta ngrejë aq lart sa të mos dëmtojë fqinjët dhe Komunën.Ata që veprojnë kundër këtij urdhëri paguajnë 12 grosh Slavonie gjobë dhe puna u hidhet përtokë.


Mbi hedhurinat.
Kreu 24.

Urdhërojmë që askush të mos flakë plehra nga dritarja,ballkoni,qilari në rrugë publike ose ne çdo lloj rrugëkalimi tjetër të qytetit tonë.Kundravajtësit do të ndëshkohen me 12 grosh gjobë ,gjysma e të cilave do t'i shkojë Kontit dhe gjysma Komunës.


Mbi dherat e themeleve.
Kreu 25.

Urdhërojmë që askush nga ata që ndërtojnë shtëpi të re ose që meremetojnë të vjetrën,të mos hedhë në rrugë dheun e nxjerrë nga hapja e themeleve apo qilarit.Kush vepron kundra ligjit do të paguajë një gjobë prej 4 hyperperesh të Sklavonisë,prej së cilës gjysma do ti kalojë Kontit dhe pjesa tjetër paditësit.Veç kësaj, kundravajtësi duhet ti zhvendosë dherat jashtë rrugës së qytetit.


Mbi qeranë e shtëpisë.
Kreu 26.

Kur shtëpia lëshohet me qera për një vit apo disa muaj,urdhërojmë që i zoti i shtëpisë të mos e nxjerrë jashtë qeramarrësin përpara se të mbarojë afati.,përveç rastit kur vetë i zoti i shtëpisë vendos të banojë vetë në atë shtëpi përara se të mbarojë kontrata:porn ë një rast të tillë qeramarrësi i nxjerrë jashtë përpara afatit nuk është i detyruar të paguajë kurrfarë qeraje.Por nëse qerramarrësi e lëshon shtëpinë përpara mbarimit të kontratës dhe jashtë dëshirës së pronarit,atëherë ai ështe i detyruar të paguajë për gjithë vitin.Qerramarrësi duhet të shlyejë cdo dëmtim që provohet që është bërë prej tij:nëse shtëpia ka nëvojë për meremetim, këtë duhet ta bëjë pronari i shtëpisë,nëse ky rrefuzon ta bëjë këtë atëherë qeramarrësi duhet të ankohet tek gjykatësi,të cilët duhet ta urdhërojnë pronarin ta marre persipër punimin.Por nëse ky nuk dëgjon ta bëjë një gjë të tillë atëherë qeramarrësi mund të kujdeset vetë duke i zbritur shpenzimet nga qeraja.


Mbi qeramarrjen.
Kreu 27.

Urdhërojmë që në rast se dikush i kërkon fqinjit një shtëpi me qera,i zoti i shtëpisë mos t'ia lëshojë dikujt tjetër,por këtij fqinji me të njëjtin çmim që do t'ia jepte një tjetri.Kjo vlen nëse ujdia vlen para fundit të vitit dhe nëse për shtëpinë ka kërkësa të tjëra.Por nëse deri ditën e parë të vitit të ri fqinji nuk shfaq ndonjë interes për shtëpinë,pronari është i detyruar t'ia lëshoje kujt të dojë,ndërkohë që fqinji e humb të drjtën të shfaqë pretendimin mbi të derisa të mbyllet viti.
Mbi mullirin.
Kreu 28.

Kur pronari i një mulliri ka rradhën e blojës,ai nuk është i detyruar ti japë mullisit miell apo gjë tjetër.Nëse mullisi nuk ia ka dalë dot të zhvasi diçka,përpiqet ti shkaktojë dëm pronarit duke i prishur mullirin,do të dënohet me 12 grosh Sklavonie,prej të cilave gjysma do ti dorëzohet Kontit dhe gjysma paditësit.Njëherësh ,fajtorët do t'i shlyejnë dëmin pronarit të mullirit.


Mbi furrtarin.
Kreu 29.

Urdhërohet që çdo furrëtar të mbajë për vete jo më shumë se katër bukë për çdo mbushje.Ata që veprojnë ndryshe,duhet të gjobiten me 12 grosh,gjysmën për Kontin dhe gjysmën tjetër për paditësin.


Mbi bujtinat.
Kreu 30.

Urdhërojmë që askush në qytetin tonë apo në rrethinat e tij të mos ushtrojë bujtinarinë.Kush vepron kundër të dënohet me 50 hyperperë të Sklavonisë,nga të cilat gjysma i kalon Kontit dhe gjysma tjetër Komunës.


Mbi mbjelljen e hardhive.
Kreu 31.

Gjithkush që dëshëron të mbjell hardhi në tokat e veta ,ëeshtë i lirë ta bëjë një gjë të tillë.Nëse do të këtë ndonjë pretendim,ky duhet të paraqitet brënda tetë ditësh kur pretenduesi ndodhet në qyetet,brënda tetë muajsh kur pretenduesi ndodhet jashtë qyetetit,dhe brënda vitit kur ai ndodhet jashtë zotërimeve të Mbretit.Me të kaluar këto afate,askush nuk ka të drejtë të nxjerrë pretendime,qoftë edhe sikur të paraqese tapi a dokument tjetër.


Mbi ndërtimet në shesh.
Kreu 32.

Për cdo ndërtim të ri me dritare pse hajat në sheshin ose në rrugët qëndrore të qytetit,banoret duhet të bëjnë kërkesë dhe t'i përmbahen me ndershmëri ligjeve tona.


Ndarja e prodhimit për vreshtat e ngritura në tokën e huaj.
Kreu 33.

Gjithkush është i lirë për ti dhënë tokënë vet tjetrit për ta kthyer në vresht

Çesk Zadeja is the composer who with his creativity established his own epoch between various epochs in the history of Albanian music. He is positioned in the center of a time span, where behind him in time there are the Albanian classical musicians of the first half of XX-th century, and after him, always in time, the newer generations of Albanian musicians. The phenomenal Zadeja constitutes the notion of what can be taken as a benchmark for the musicians, composers who worked with a national conciseness in various genres of the Albanian spiritual musical creativity, which was based on the ethnicity of these people. Of course, the terms ‘national’ (although it may sound outdated) and ‘individualism’ changed from the north to the south of Albania, but also differed between the local composers and those from outside the country. Lec Lurti, Mikel Koliqi and Prek Jakova in their work followed the urban Shkodra music, borrowing also from the romantic-patriotic European music; Martin Gjoka and Tish Daia were inspired by the northern Shkodra motifs and those of the areas further in the east; Tonin Harapi cultivated the urban wedding melos; going further down in the south, Thomas Nasi and Kristo Kono worked with the folk melodies coming from the Tosk and Korca area, Fan Noli would intentionally move towards an “archaic” musical sound aiming to bring back ancient feelings, antiquity civilization or victorious times to be intermingled with Byzantine motifs up to extracts taken from St. Mathew Passions. While the composer from Berati, Murat Shehu in his symphonic works used the music and songs of his own town, these reference points that touch in a general way the panorama of the Albanian savant music, taken all together, were the reference points to Chesk Zadeja as well. But did Zadeja have any knowledge about the Albanian non Shkodra composers? Was he aware, since the beginning, about the path he would follow? It is difficult to say this. Zadeja was part of a rule more than part of an exemption. He would continue in a conscious way what Buzuku, Budi, Bardhi and Bogdani had done to help the national cause by translating the wholly Christian books, written in the Latin alphabet. This was an influence of the Italian renaissance of the 15-th and 16-th century and the rationalization and illumination of the following centuries. We don’t know when and how did the classical, savant music develop in Shkodra in the previous centuries, but the local church music has accurate dates starting from mid 19 century. Italian instrumental groups, as well as other groups coming from Dalmatia, had made Shkodra a favorite place for the organization of their seasonal musical activities, not only in the churches but also in open areas. The catholic colleges in Shkodra organized periodical musical activities, and according to the documents I have available, they date back to 1902. The well-known Shkodran surnames are written in the concert programs, amongst which Bushati, Bumci, Naraci, Simoni, Laca, Kodheli, Rota, Gurakuqi, Mosi, etc., and amongst them Zadeja. In the Zadeja family, besides the father of Cesk, Rrok Zadeja, founding member of the artistic society “Bogdani”, there were also other exponents of literature and music, such as the elder uncle Gasper, folk singer and composer, Andrea, Luigj, Dom Ndre Zadeja, the later poet and composer of melodramas, and of course Tonini, Cesk’s brother, a well-known musician and critic. Cesk Zadeja had the pleasure to inherit a relatively rich regional cultural background, where besides the above mentioned names we should mention also names of the folklorists Bernardin Palaj and Gjon Kujxhia. It is true that church music has influenced the local musical practice and tradition of some of Shkodra catholic composers; moreover it is a fact that this tradition embodied strong regional and national characteristics. The three main tendencies that embody motifs of the cultivated Shkodra music: the urban music based mainly on Shkodra folk, the music with motifs from the area above Shkodra, and further to the east and the music based on the tradition of the romantic European tradition; these three tendencies aimed the creation of a national character, i.e. Albanian ethnicity. This in itself constituted a heritage, a tradition. Cesk learned a lot from Martin Gjoka and the latter had learned from Frano Ndoja. Ndoja worked in the path of Palok Kurti, using Shkodra urban and folk music, who had taken the knowledge related to the musical techniques from the Italian artist Giovani Canale, who obviously brought this knowledge in Shkodra from his own country. But Martin Gjoka brought in Shkodra another experience taken from Austria. So, as we can see from this retrospective overview, the cultivation and preservation of Shkodra urban folk by composers with professional attributes, often found this music dressed with romantic western notes with regards to the harmony, form or working with the local music material. This was more or less the panorama before Zadeja left for his studies in Moscow (1951-1956) after having studies for two years (1941-1943) at the Santa Cecilia Academy in Rome. In Moscow, under the direction of the composers who have inherited the Russian musical culture fused with a series of techniques of western music, he adjusted to himself composing techniques, the narrative form of the musical citing. Contrary to his predecessors in music, being from Shkodra or any other area in Albania, who had mainly worked with motifs and feelings related to the zones of their origin, Zadeja paid attention to a creativity incorporating a national-wide spirit, pan-Albanian, by working with epics, as well as heroic and festivity motifs. He referred to melodic analysis from different areas in Albania and in particular, he composed pieces based on characteristics of certain areas, from Geg, Labëri and Tosk areas. On the other hand, his attention was concentrated on those local characteristics that could merge together in the form of a specific Albanian ethos. So he will gradually create his portrait as a thoughtful musician wherer the primary position was to be given to the intellectual narration, articulation of zonal expressive means and a little bit less the articulation of the form, to be enriched further on with dance extracts from the North, which expressed the dynamics and optimism, with epic-heroic situations based on Laberia pantomime, and Toskë as well, and such characteristics were protected and encouraged by the ideas and method of socialist realism. Was Zadeja influenced by this method? Undoubtedly yes, the same as Shoctakoviç, Prokofievi, and Haçaturiani in the Soviet Union. Did this method influence the quality of his work? Çesk dominated the musical thought in Albania for approximately 40 years. He, with some exceptions, knew how to avoid works with a pre-established program, or with an illustrative declaration, and at the same time he knew how to “protect” the ideas of the “method” in question by empowering the national character, about which he was fully sincere and deviated the euphoric socialist spirit. For Zadeja, the notion of nationalism, of the national psychology, was not a dogma imposed by the socialist method; it existed in his being in his consciousness, he believed in his notion because this was his cultural background inherited from native town and the high school where he followed his studies. His being almighty in the Albanian musical world was a strength of his mind; he controlled the time, maneuvered with it, was always alert, did not become euphoric but at the same time did not fall in apathy. This self-control was also reflected in his music. In his work you find distinctive melodies, striking and inspiring themes, which at the same time were reserved in their expanding, as if he tried to keep himself away from overwhelming. This was more evident in the years when he was writing “Delina” and the following years, i.e. in the 50s-60s. Did this self-control come as a result of a new stage he reached in his knowledge in the ethical music or was it the time that imposed him this sense of “being careful”?. In the second half of the 70s and in the 80s a new period started in his works, the period of creating the musical cells based on the motifs of urban folk, dramatic tension, abstracting the musical language, often aiming towards dramatization. I have the impression that Zadeja in his last creative period, in the 90s, in particular with the “Tre skicat per orkester”, he released his feelings, poetry and humor derive from his soul, he has a clear musical language, eloquent, and with a perfect sense of creation and narration. As if he wanted to say: “Lord, give me some more time because now I can express myself freely, openly, now I can say my true words”. Zadeja wrote in almost all musical genres. He did this because he felt himself capable and secure in the genres he wrote, in particular in the symphonic and instrumental music. But he also did this to show to the Albanian musical world that he would become the benchmark of a certain genre with Albanian character. Time proved, and continues to prove, that his works constitute the basic repertoire of our instruments and orchestras. The factor time always remains the one factor which distinguishes between the good work and the less good work. This is only the beginning of the appreciation of Zadeja values. The coming generations, I am sure, will contribute in this aspect. Zadeja was as innovative and complex in his best vocal-symphonic works, and as simple in his creations for the amateur groups. This was his social character. Like nobody else, he wrote an incredibly big number of such pieces for the May concerts. A part of them, were written for more income within the narrow socialist salary limits, but most of them remain, even today, professional and serious creations. One of them is “Suita No. 1 per Orkester”. Its simple social character did not simply aim to bring a little bit more humor and joy; this character was completely natural, it was the source of good and useful friendships. Through the contacts with the leaders of amateur groups, he did not merely test the pulse of time but he made this pulse more “down-to-earth” in how it was written. He did orchestrations for those instruments, which existed in these groups, for the practical vocal capabilities of the amateur vocalists. But, was every piece of his work perfect? Of course there were uncompleted pieces, especially amongst the dances of these amateur groups, but how many other composers in the “socialist” system accommodated such needs when the time and social system dictated such demands? Didn’t Shostakoviç do the same in his operetta “Cerjomushki”, without mentioning here other very talented Soviet composers as well as others in the countries of “popular democracy”? I should underline here that even in this point, Zadeja believed in the demands of the time, just like other composers, the demand to support the amateur movement. Above all, it is better to discuss with non-professional artists than having coffee and no fruitful discussions in places where the intellectual artists got together. He would go to the bars when he wanted to say his word, when he needed to protect the music as well as himself. It is said that often the tone of Zadeja in conferences was not very clear. And this is true, when he needed to overcome delicate situations of the ideological character, he became less clear, while when he wanted his message to be heard, he was one of the comprehensible and convincing personalities. His publications in Newspaper “Drita”, sometimes general and avoiding, but in most of the cases strong and unwavering, were proof of his intellectual strength and expression. For a period of thirty years, Zadeja gradually took the look of the father of Albanian music, not merely due to his works and publicities, but also due to the obligation he assigned to himself to prepare the new composers. In this area, his results were magnificent. We are not talking only about those who were directly lectured by Zadeja, but also about the other musicians who indirectly profited from the experience he never hesitated to transmit to them. If you give a look at this group of composers you do not see ‘stamps’ in their pieces, on the contrary you note a development of individualities. What distinguishes the musicians who rigorously followed the esthetic principles of Zadeja, in the best cases and best works, is the comprehensible thought, form and specific compositional techniques and above all using with art and finesse the urban and rural Albanian folk. We should not forget that the presentation of the most advances compositional techniques until the 90s could not pass without any problem at all, particularly pure personal creations following the desired wave, were completely impossible. Just like other composers, Zadeja was aware of this reality. Within this reality he continued his search and experimented with his works, giving ideas outside the frames dictated in the method of Albanian music. So this was completely different from what was articulated in the press and conferences, differently said, differently done. An analogy: in 1931 Shostakoviç expressed refutation to the work of Skrjabini, his bourgeois- decadent” esthetics. “We consider Skrjabini”- said Shostakoviç “as our most sour enemy in music. Why? Because his music is inclined towards an unhealthy erotica. At the same time it is inclined towards mysticism, passiveness and getting outside the reality. ” Albanian musicians and esthetics, with the best sense of orientation, were stimulated by these signals in the articulation of the musical language by Zadeja, others referred to sayings and facades. The 70s and 80s were unclear times in the professional Albanian musical thought. At that time started the discussions about musical esthetic principles and capacities. New works often needed to be protected by their own composers, and this was done through attacks from both poles. Those discussions, often very emotional, belong to the past and to the historical process of the artistic Albanian music. What have remained are the creations. Nowadays, with a newly born democracy, selection is less imposed. The instrumentalists are those who will select the works, critics will be able to evaluate them without euphoria and passionate views towards one or the other author. Time is an important factor in this selection of esthetic tastes and concepts. The works of Zadeja give signs of long life. Zadeja appears keen in editing, observing, and processing of a series of academic works done by the new musical researchers. He was also involved in the academic programs for the schools of music. He was positioned in the center of the Albanian music world. Also the state and patriarch authorities needed him. He found his way with them, just like Kadare in Albania and Shostakoviç in the Soviet Union. There were many composers who wanted to see the approval of Zadeja before their works came into light. They believed in his knowledge, suggestions, and goodwill and when appropriate, his influence in the intellectual musical thought. For a period of five years I could not see Zadeja, due to my moving to England. In the last two years of his life we communicated a lot, may be not as much as before, however we had many things to share. He had informed me about a part of the news in the letters he sent me in England. They are personal letters, sincere, and I felt closer to him as he described to me the economical difficulties he and his family were going through; he also wrote to me about his happy moments such as meeting up with his colleagues at the “Russian Composers Union” after 40 years. Amongst other lines in his letters, he wrote: “Our national culture needs to be recognized, respected, revived in these times of deep and spiritual crises ……. At least this is what I think….” In another letter he continues: “ I cherish the fact that health-wise I am doing fine, at least I can stand on my feet, both of them …….. moreover when I recall the death of Simon, Nikolla, and recently Tonin who suffered a lot and died in despair. A perpetual disgrace.” I am putting an end to these words about Zadeja with another fragment from one of his letters, from which I do not intend to underline any compliment that he makes to myself, as it often happens between friends, but I want to stress the professional and friendly cooperation I have had with him, in the same way as with other composers, to let you see the profound feelings and devotion he had, often like those calorsiac gestures, by taking away from themselves their values and attributes and giving them to the others. He wrote that: “Due to my own nature I am not very telling, but I can not leave without thanking you for the special attention you have paid to my modest music during the whole difficult career. Rightfully I can call you co-author as your attentive playing, full of feelings and inspiration has made possible for many of my works to gain the ‘citizenship’, to walk had in had with the time….” Although his words are too eulogies and noble, it is very true that in the music of Zadeja I find a very clear expression of his intellectual ideas and the more I play his works the more new ideas and sentiments plot a course through my being.